Mặc dù xuất thân từ một nền hội họa sơ khai của Việt Nam, nhưng những thành tựu về nghệ thuật, cố họa sĩ Bùi Xuân Phái xứng đáng đứng vào hàng danh họa của thế giới.
Danh họa tầm cỡ nào? Ngang hàng với Picasso hay Van Gogh?
Những câu hỏi này không có ý nghĩa, bởi vì trong hội họa, mỗi người là một cõi riêng. Hội họa không có biên giới. Hội họa là cuộc hành trình của người họa sĩ và những trăn trở của chính mình. Những tác phẩm nghệ thuật cao để lại có thể làm rung cảm người khác về cuộc trăn trở kiếm tìm đó. Phố hàng buồm
Rất may, thế kỷ 20 đầy biến loạn của Việt Nam đã có một Bùi Xuân Phái. Ông ghi lại không gian, quan hệ, hoàn cảnh, con người bằng sự rung cảm của riêng ông đối với những gì chung quanh. Cái riêng của ông đã một phần nào đó mang sẵn cái chung của mọi người. Và người đời cảm động đặt tên cho những bức tranh đường phố Hà Nội của ông là “Phố Phái”.
Lời nói, chữ viết không thể diễn tả hội họa một cách rốt ráo được, bởi vì bản thân hội họa là một ngôn ngữ riêng, không lời, với những đặc tính màu sắc, đường nét, hình thể không có trong những ngôn ngữ khác. Hiểu hội họa đòi hỏi một khả năng cảm nhận cao. Khả năng cảm nhận tinh tế đó chỉ có thể có được, sau khi trải qua một quá trình mở lòng rung động trước thế giới hội họa.
Đành rằng hội họa là vô cùng, và khó nói, nhưng nếu phải dùng ngôn ngữ chữ viết để nói về Bùi Xuân Phái, phải nói như thế nào?
Bùi Xuân Phái cũng như đa số họa sĩ, đi tìm “cái đẹp”. Nhưng là một cái đẹp chủ quan. Cái đẹp của người này, có thể là cái xấu đối với người khác. Cái đẹp có thể cụ thể, có thể trừu tượng. Có người thích cái đẹp của màu sắc. Có người thích đường nét, ánh sáng. Có người thích phong cảnh, có người thích nhân vật. Có người thích triết lý. Có người thích sự mông lung, bất định. Cho nên “cái đẹp” trong hội họa chỉ là một chữ vay mượn, giữ chỗ dùm cho một cái không thể định nghĩa được. Nhưng cái đẹp có thể cảm nhận sau khi tác phẩm đã hình thành.
Cái đẹp đối với Bùi Xuân Phái là sự chân thành trong việc diễn đạt tình cảm của mình với xã hội, con người và không gian quanh mình.
Tại sao những người khác vẽ một cách chi tiết, trong khi có vẻ như, Bùi Xuân Phái lại vẽ một cách ngô nghê. Có phải tại ông không thể vẽ “hay” như thế chăng? Không phải! Tại vì ông muốn loại bỏ hết những gì không quan trọng để chỉ giữ lại cốt lõi bản chất của sự rung động trong ông. Ông phải là một người rất tinh tế trong cảm nhận để có thể làm công việc loại bỏ đó.
Những bức tranh về phố Hà Nội của ông, người xem nhận ra ngay nét quen thuộc, không những chỉ trong cảnh vật, mà kể cả những điều trừu tượng hơn, như quan hệ giữa con người với nhau, tình cảm chòm xóm.
Đã có biết bao nhiêu tấm ảnh chụp cảnh phố phường Hà Nội, nhưng khi xem tranh Bùi Xuân Phái, chất Hà nội vẫn đậm đặc tiêu biểu hơn.
Làm sao ông có thể làm được điều đó bằng những đường nét và màu sắc trông rất đơn giản thế nhỉ?
Bí mật của nghệ thuật Bùi Xuân Phái không chỉ nằm ở đường nét và màu sắc, mà còn ở những mảnh hình thù, tạo nên một quan hệ hỗ trợ lẫn nhau. Những mái nhà đơn giản hình xéo, mảng tường hình vuông, cái lớn, cái nhỏ, lập đi, lập lại, trồi sụt như một giai điệu tạo ra một cảm giác hài hòa, lãng mạn và nương tựa lẫn nhau. Bầu trời bị cắt ngắn, con đường chật hẹp chứa những con người với những vật dụng quen thuộc dễ nhận diện, như chiếc nón, trụ điện đường, xe đạp, xe xích lô tạo ra cảm giác gần gũi thân quen. Chỉ vài màu sắc đơn giản nhưng đặt ở những vị trí đan kết lẫn nhau, vô hình gợi lên một quan hệ chặt chẽ. Cuối cùng, phong cảnh đường phố có sẵn từ trong ký ức của mọi người, làm nền để gắn chặt mọi thứ lại với nhau trong một rung động cộng hưởng cao độ.
Đường nét và màu sắc của Bùi Xuân Phái phảng phất truyền thống dân gian, cho nên lại càng tăng thêm tính chất đặc thù Việt Nam.
Cái đẹp của Bùi Xuân Phái là thế. Là sự chân thành trong diễn tả tình cảm của mình. Phố phường Hà Nội có thể cũ kỹ, chật chội, nghèo nàn, nhưng chứa đựng một vẻ đẹp chơn chất, ấm cúng tình người. Ông đã tìm ra một ngôn ngữ hội họa riêng để diễn tả nó.
Loạt tranh “Chèo” của Bùi Xuân Phái cũng cực kỳ linh động. Chỉ cần nhìn một bức tranh của hai diễn viên chèo đang diễn xuất trên sân khấu, mà người xem tranh có thể nghe được âm nhạc và tiếng hát chèo văng vẳng. Kỳ lạ chưa? Làm sao có thể làm được như thế nhỉ?
Dùng khả năng nắm bắt tinh tế bản chất của sự việc, ông có thể tái tạo nên một hình ảnh để gợi mở tình cảm và ký ức của người xem. Nghe được tiếng đàn, tiếng hát chèo là bởi vì ký ức âm thanh được họa sĩ mở cửa và gọi về.
Để diễn tả sự linh động trên sân khấu, ông dùng sự tương phản. Khi nhân vật nữ đưa tay lên trong tư thế động, hai cánh tay của nhân vật nam cứng nhắc, song song, nghiêm chỉnh đặt trên đùi. Sự tương phản này có tác dụng cường điệu hóa những cử động được diễn tả. Bức tranh vì thế trở nên rất chặt chẽ vì những quan hệ phụ thuộc hỗ tương lẫn nhau. Màu sắc và đường nét được đơn giản hóa, để những quan hệ này càng rõ rệt hơn nữa.
Mặc dầu người khác có thể phân tích một vài yếu tố làm nên sự thành công của bức tranh, nhưng không phải ai cũng có thể tái tạo lại sự thành công của Bùi Xuân Phái. Bằng chứng là đã có nhiều người bắt chước vẽ phố Hà Nội, nhưng không thành công.
Để vẽ được như thế, ngoài phần ý tưởng và kỹ thuật ra, còn tùy thuộc rất nhiều vào nhãn quan và khả năng phát hiện những quan hệ làm nên cái đẹp. Nhãn quan về cái đẹp của một cá nhân, như Bùi Xuân Phái, chỉ có thể là của riêng của Bùi Xuân Phái. Không những thế, bút pháp của Bùi Xuân Phái đã đạt tới mực độ thượng thừa. Chỉ một vài nét thôi cũng đủ làm cho người xem thổn thức rung động.
Có thể trước và sau Bùi Xuân Phái, không có ai có thể vẽ được như Bùi Xuân Phái. Và đó là một dấu hiệu của đỉnh cao nghệ thuật. Một cõi riêng. Mọi so sánh chỉ là vô ích.
theo vietweekly
